The Pennsylvania German Newspaper

Daal 1/3 (2. Hälft vum 18. Johrhundert): De Jäjer Wanzel un de verhängnisvoll Hüsböj

E frisch vermähltes Ehepààr ziejt in e fremdes Dàrf, därt hàt de jung Vàdder sinni erscht Arweitsstell g’funde. Wie die zwei ihr ajenes Hüs böjje welle, gibt’s Widerstànd. D’ Dorfbewohner sinn aanig mitm Pfàrre, wu sich uf àldi G’setzer beruft un d’Findlichkaat gejenewer Andersglawende rachtfärtigt. Die Nejiengetroffene krieje Understetzung vum Vertratter vum Làndesherr, wärre àwer standig im Dàrf schickàniert. Am e scheene Dàà wärd e Holzstahler àng’schosse un no kommt d’Sitüation üsser Kuntroll. Wie àbsichtlich àng’fierti Intolerànz un Fremdehàss e Dorfgemaanschàft spàlte kànn, un wàs bàssiert, wenn s’Gewisse vum e Aanzelne sich entschaade muss zwesche G’horsàm gejenewer de Owrigkaat un ‘m ajene Glaawe.

Im e fremde Dàrf browiert de jung Ferschter Christian Wanzel fer sich un sinni Fàmilie e Hüs ze böjje, es gibt awer sofort Widerstànd vun de Dàrfgemaanschaft geje sinn Projekt, dann uf Anwiesung vum Bischof weigert sich de Pfàrre e Böjplatz, wu de Pfarrei g’her,t àn e Proteschtànt ze verkaafe. D’ewerscht làndgräflich Behörde grifft ien un s’Hüs wärd 1771 uf’m direkt denäwe gelajene Grundsteck geböjje. Christian kànn sich noch so bemehje, sinni Arwet so gewissehàft un vorbildlich ze màche, er wärd vun de kàtholisch Mehrhaat net respektiert, sinni gànz Fàmilie kriejt àlldajlich d’Findseligkaate ze spiere. Dodewajje verlàngt er d’Unterstetzung vun sinem jengere Bruder Friedrich un holt ‘ne àls Jäjersburscht zu sich ins Hüs. Am e scheene Dàà vertratt Friedrich sinne Bruder im Wàld un stosst uf zwei kàtholische Holzstahler. Er browiert se ze stelle, awer de Streit wärd immer gresser un aaner vun de zwei wärd vun ‘m àng’schosse. Jetz triumphiere d’Gegner, gehn vor Gericht un verlànge dàss de Schetz g’stroft un de Beàmte versetzt wärd. Friedrich wärd ieng’sperrt, kànn àwer üsrisse. Jetz steht Christian vor ‘e schwere Entschaadung : sell er sinne Bruder üsliefre oder bi sinnem Herr, de Làndgràf, fer immer in Ungnàd fàlle. Er hàlt zu sinnem Bruder, wu sich üsserhàlb vum Lànd in Sicherhaat brenge kànn. De Làndgràf stroft Christian, indem er ‘m verbiet s’Dàrf ze verlon un ‘ne zum neje Ortsvorschteher màcht. Die Làscht vun derra Ufgàb isch ze gross fer sinni Kräfte. Er wärd k¨m 38 Johr àlt un hinterlàsst e hochschwàngeri Wittwe mit drei Kinder.

Daal 2/3 (1789 bis 1833 : D’Frànzeesch Revolütion un ‘s Hàmbàcher Fescht – D’Witwe un ihri Kinder

D’meischte Dàrfbewohner welle sich vum Joch vum Adel befrejje un schliesse sich 1793 Frànkreich àn. Wilhelm Wanzel, de eltscht Sohn vum Christian Wanzel, ziejt àwer uf de Sitt vun de Gegner vun Frànkreich in de Krieg un zwàr als Seldner vum e làndgräfliche Jäjercorps. Die zwei Regierungsmachte verdaale d’Kàrte nej, s Dàrf kommt zum Kinnigreich Bayre. De zwatt Sohn , Christian, zieht in e Hofsiedlung vun de Gejed un betriebt mit sinem jengschte Bruder e Säjmiehl. Alli zwei hàn e Hàndwarik gelährt und finànziell gut beduchti Partnere g’heiràt. Friedrcih fehrt s G’schaft un kànn noch un noch d’gànz Hofsiedlung ufkaafe. Als G’schaftsmann kaaft er noch àndri Hiser vum Dàrf sowie d’Miehl. Doch er kànn nemmeh bezàhle, kommt àwer wie durch e Wunder wider schnall in sinne B’sitz. Un noch emol werre d’Kàrte frisch gemischelt un verdaalt : s’Dàrf wärd geje sinne Wille frànzeesch: d’Säjmiehl vun de Fàmilie bliebt uf de ànder Sitt vun de Granz in Bayre, s’Eldrehüs lejt wider in Frànkreich. E Enkel vum Jäjer Christian wärd verdachtigt àm « Hambàcher Fescht » daalgenumme ze hàn un vun de bayrisch Behörde verhärt.

Daal 3/3 (1833/1950) D’Enkel vum Jäjer Christian Wanzel, drei Kriej un Üswànderung

S’Dàrf wärd 1870 wider ditsch, 1918 frànzeesch, 1940 ditsch un àb 1945 wider frànzeesch. E Enkel isch Làndràt in de Bayerisch Pfàlz. E zwatter Enkel verkaaft 1883 s’g’erbte Eldrehüs, fer mit Frau un drei Kinder (e Sohn un 2 Dechter) uf Amerikà üszewàndre. De Sohn kriejt in Pennsylvànie e Üsbildung àls Pàschdor. Im àlde Wanzel-Hüs wohnt jetz de Dàrfschmitt mit sinre Fàmilie.1939-40 wärd s’Dàrf evakuiert, 1945 richte sich àmerikànische Saldàde im Hüs ien, d’Schmidde wärd àls Leichehàll benutzt. S’Nochbershüs sàmt Schier wärd bim e Angriff totàl zerstärt. De Ürenkel, letschte Nochfàhre vun de Wanzelfàmilie Rev Frederic Wantzel un sinni Schweschder komme 1955 fàscht àchtzigjährig vun Amerikà mit’m e « Strossekrizer » fer nochzeluwe, ob ihr Eldrehüs noch steht. Ja, es steht immer noch, bis hitt. END

Die do Schtori hemmer mol gepublisht, um die Leit in Pennsylvaani abzuweise, wie die deitsch Mudderschprooch im Alsace (heit en Deel vun France) gschwetzt watt. “Pennsylvanisch-Deitsch” iss en “frankonian dialect”, wie die paelzisch Mudderschprooch aa. Awwer die Schprooch in Alsace iss en “alamanic dialect”. Aa wann en latt vun die Voreldre vun die Pennsylvanisch-Deitsche aus em Alsace kumme sinn, henn sie doch annerscht gschwetzt wie die paelzische Leit … un schpeeder die pennsylvanisch-deitsche Leit.

Es Heisli kammer lehne fer en Woch, zwee odder drei. So wann dihr ins alte Land kummt, iss sell verleicht ebbes fer eich.

https://www.domaine-wanzel-obersteinbach.com/english/